Türkiye'de Tarihselciliğin Kökenleri - 2 / Yusuf YAVUZYILMAZ

Tarihselciliğin Hz. Ömer’in uygulamaları ve Şatibi’in maslahatı önceleyen çizgisini izlediği görülebilir. Burada metnin literal anlamından çok gösterdiği amaç temel alınmaktadır.

Fazlur Rahman’ın ikili tefsir yöntemi tarihselciliğin kalbidir. Fazlur Rahman’ın ikili hareket olarak tanımladığı anlayış, önce Kur’an’ın nüzul dönemine giderek ayetleri kendi tarihselliği içinde kavramak, sonra kavranılan bu değerler ile Kuran’ın bugün ne söyleyeceğine dair evrensel değerler üretmektir.  “Bu teori, İslam’ın bugün uygulanabilmesi için, ilk planda yapılması gerekenin Kur’an’ın arka planını anlamak olduğunu; böylece onun ahlaki, manevi ve sosyo-ekonomik alanlarda ulaşmak istediği hedefleri ve gayeleri belirleyebileceğimizi ileri sürer. Onun vurguladığı noktalardan biri de Kur’an’ın uygulanmasının günümüz şartlarında lafzi olamayacağı; çünkü, bunun Kur’an’ın bizzat gayelerini yok etme sonucunu getireceğiydi. Ve yine diğer yandan, geçmiş on üç küsur asır boyunca Fukaha ya da Ulemanın ulaştığı veriler ciddi bir biçimde incelemekle ve kıymetlerinin teslim edilmesi ile birlikte, birçok durumda bu bulguların ya hatalı; ya da, bugünün ihtiyaçlarını karşılayamayacağını iddia eder.Bu (Tarihselci) yaklaşım, öylesine devrimci ve şimdiye dek kullanılan yaklaşımlardan o kadar köklü biçimde farklıdır ki; yalnızca Fıkıh ve Sünnet değil, Kur’an’ı da sıkı bir tarihsel incelemeye tabi tutmaktadır ve bu sebeple de, yalnızca gelenekçiler değil; modernistlerin çoğu da, onu kabullenmekten cidden kaçındılar. Fakat bu yaklaşım, Müslümanların tarihi serencamını değerlendirmenin ve Kur’an ve Peygamberin hedeflerini gerçek anlamda uygulayabilmenin tek dürüst yöntemi gibi görünmektedir. Bu tür bir yaklaşıma ve onunla ulaşılan sonuçlara şiddetle karşı koyuş olacaktır... Eğer böyle olmazsa, biz, İslam’ın bir süre daha duygusal bağlılığı cezbedecek olan bir ibadetler setine indirgenmesi dışında başka bir seçeneğin bulunmadığını düşünüyoruz.” (4)

Fazlur Rahman, Tarihselciliğin tefsir anlayışı şöyle özetlemektedir: “Burada önerdiğimiz yorumlanma süreci ikili bir hareketi içermektedir. Önce, zamanımızdan Kur’an’ın indirildiği zamana gitmeli; sonra tekrar oradan, kendi zamanımıza dönmeliyiz. Zira Kur’an, Peygamber’in zamanındaki ahlaki ve toplumsal durumlara ve özellikle onun zamanında ticaretle uğraşan Mekke toplumunun sorunlarına Peygamber’in zihni aracılığı ile gönderilen ilahi bir cevaptır.”(5)

Fazlur Rahman, Kur’an’ın tarihsel duruma bir cevap olduğunu iddia eder. “Bu durumda görüyoruz ki, Kur’an’ın inişi ve İslam toplumunun oluşumu, tarihi bir ortamda ve sosyo- kültürel bir gelişim karşısında cereyan etmiştir. Kur’an bu duruma bir cevaptır ve çoğunlukla somut tarihi olaylar içerisinde karşılaşılan belli sorunlara cevap teşkil eden, ahlaki, dini ve toplumsal hükümleri / buyrukları içermektedir.” (6)

İkili yorum yöntemi tarihselciliğin önemli bir referansıdır. Fazlur Rahman bu yöntemiyle geleneksel anlayışın dışına çıkmaktadır. “O halde yukarıda işaret ettiğimiz iki hareketten birincisi iki aşamayı içerir: İlk aşama bir ayetin tarihi ortamını ve çözüm getirdiği sorunu iyice araştırarak, onun delaletini veya manasını anlamaktır… İkinci aşama ise Kur’an’ın belirli özel cevaplarını genelleştirerek, onları genel ahlaki-toplumsal amaç/ hedeflerin ifadesi olarak ortaya koymaktır… Önerdiğimiz yorumbilim metodundaki ilk hareket özelden genele, yani Kur’an’ın bazı ayetlerinden onun genel ilkelerinin, değerlerinin ve uzun vadeli gayelerinin ortaya çıkarılıp sistemleştirilmesine yöneliktir. İkinci hareket ise genelden özele, yani çıkarılan bu genel görüşten şimdi formüle edilerek uygulanması gereken, şu anki duruma yöneliktir. Yani çıkarılan genel ilke, şu anki somut toplumsal- tarihsel ortamla uyum sağlayacak bir şekilde bütünleştirilmelidir.” (7)

Fazlur Rahman’a göre eğer bu anlama ve yorumlama çabası başarısız olursa, bu, ya Kuran’ı anlamadaki başarısızlığa ya da mevcut durumu değerlendirmedeki başarısızlığa işaret etmektedir.

Ülkemizde tarihselciliğin son dönemlerde tartışılmasına neden olan Mustafa Öztürk kendi anlayışını şöyle izah etmektedir. “Benim tarihselciliğim, Kur’an’ın açık hüküm vazettiği hususlarda da bugünkü tarihsel tecrübeyi dikkate alarak içtihatta bulunmak gerektiği fikrini içerir. Bu fikir toplumsal düzen ve hukukla ilgili tüm Kur’an ahkamının bugünkü sosyolojide birebir uygulanabilir olmadığı kabulünü de içerir”.(8)

Mustafa Öztürk, tarihselci yaklaşımın temel ilkesini şöyle açıklamaktadır: “Görüldüğü gibi tarihselcilik, ‘Kur’an’ın söylediği her şey sadece nüzul dönemindeki muhatapları içindir, demek değil, tam tersine o gün müşriklere hitap eden ayetlerin muhatabı bugün pekala müminler olabilir’ demeyi de gerektiren bir okuma anlama ve yorumlama biçimidir.” ”.(9)

İlhami Güler’in sabit din dinamik şeriat kavramsallaştırmasıda tarihselci düşünceye atıf yapar. Bu yaklaşım dinin özünün tarih boyunca değişmediğini, oysa şeriatın sürekli değiştiğini savunur. Böylece Kur’an’da kural olarak ortaya konan ilkelerin değişmesinin önü açılmaktadır. Sonuç olarak bu yaklaşım dinin özünün değişmez ahlak ilkeleri olduğunu savunur.

Birbirinden farklı yönleri olsa da tarihselcilerin genel özellikleri şöyle özetlenebilir:

1-Tarihselci aydınlar, İslâm kültür ve geleneğini kıyasıya eleştirirler.

2-Tarihselci aydınlar, Kur’an’ın literal olarak okunmasına karşı çıkmalarıdır. Buna karşılık anlam merkezli okumayı öne çıkarırlar

3-Tarihselci aydınlar, vahyin belirli bir tarihsel zamana cevap olduğunu savunurlar.

4-Tarihselci aydınlar,vahiy tartışmalarında dile getirilen ayetlerin zahirine değil, maksadına ve gerçekleştirmek istedikleri maslahata bakmayı öne çıkarırlar.

5- Tarihselci aydınların tamamına yakını Mutezili geleneği benimserler.

Fazlur Rahman vahyin peygamberin benliğinin genişlemesi sonucu ortaya çıkan mistik bir tecrübe olduğunu savunur. Bu anlayışa göre vahiy mistik bir tecrübedir. Kutsal kitaplar, belirli tarihsel koşulların belirlediği metinlerdir. “Çünkü hayat, hele hele Müslümanca bir hayat, mana ve mesajı bir tür anlam arkeolojisiyle keşfedilmesi gereken bir metin olarak algılanan Kur’an’dan üretilemez. Diğer bir deyişle, sözüm ona sahih ve sağlıklı Kur’an okumalarıyla daha güzel bir Müslümanlık yaşanmaz, yaşanamaz. Çünkü Müslümanlık denen pratik tecrübe, vahyin nüzul süreci tamamlandıktan sonra tarihin hiçbir uğrağında salt kitaptan / metinden üretilmedi, bilakis yaşayan sünnet ve gelenek sayesinde spontane biçimde öğrenildi.Evet, Hz. Peygamber’in zamanında İslami hayat Kur’an’dan üretilmişti; ancak Kur’an o zaman bir metin değil, Hz. Peygamber’in dilinden sadır olan ve aynı zamanda onun söz ve davranışlarıyla somutlaşan bir keyfiyete sahipti.”(10)

Türkiye'de 'Tarihselcilik ‘in Asaleti ve Sefaleti, İlhami Güler 30/ 10/ 2022, görüşler@karar.com
Recep Demir, Kur’an Tefsirinde Tarihselci Yöntem, Karabük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Tefsir Anabilim Dalı Kur’an Tefsirinde Tarihselci Yöntem, Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Yusuf Işıcık, Hazırlayan: Recep Demir, Konya 2004
Fazlurrahman, İslami Yenilenme. Çev. A. Çiftçi. Ankara Okulu Yayınları,
Fazlur Rahman, İslam ve Çağdaşlık, Ankara Okulu Yayınları.
Fazlur Rahman, İslam ve Çağdaşlık, Ankara Okulu Yayınları,
Fazlur Rahman, İslam ve Çağdaşlık, Ankara Okulu Yayınları.
Mustafa Öztürk, Kur’an ve Tarihsellik Üzerine, Ankara Okulu yayınları.
Mustafa Öztürk, Kur’an ve Tarihsellik Üzerine, Ankara Okulu yayınları.
Doç. Dr. Mustafa Öztürk – Dini Hükümlerin Kaynağını Kur’an ile Sınırlandırma Eğiliminin Kaynakları ve Tutarlılığı Tebliği S:63 – İsam Yayınları – Dini Hükümlerin Kaynağı ve Dini Metinlerin Anlaşılması Konusundaki Çağdaş Yaklaşımlar Çalıştayı (18-19 Aralık 2009
Kadı Abdulcabbar el-Muğni’den nakleden Bülent Şahin Erdeğer Independent
Mustafa Öztürk, Siyaset İtikad, Din, Ankara Okulu Yayınları
Modernleşme, Protestanlaşma ve Selefileşme, İSAR Yayınları içinde Usulsüz Metincilik: Tarihselcilik veya Seleficilik Arasında Çağdaş İslam Düşüncesi, Recep Şentürk
Yusuf Yavuzyılmaz, İslamcılık Üzerine Okumalar, Çıra Yayınları.

Devam edecek ...